به گزارش خبرنگار وسائل، امروزه با گستردگی ساحت های متنوع علوم اسلامی، به ویژه دانش های فقه محور، نگارش معاجم و فرهنگ های موضوعی اهمیت قابل توجهی یافته است. این نکته، هنگامی اولویت دوچندان می یابد که بدانیم فقه جزایی، منبع عمده قانون مجازات اسلامی است.
فرهنگ های تخصصی و اجمالی در زمینه واژه های تخصصی فقه جزا، پژوهش را برای کارشناسان و محققان، روشمند و آسان کرده و سرچشمه های منابع عمده و بنیادین را نشان می دهد، ضمن آنکه مجموعه ای از اطلاعات معتبر و اساسی را در اختیار خوانندگان می گذارد.
مرکز پژوهش دانشگاه علوم اسلامی رضوی، در راستای تحقق بخشیدن به این مهم، تهیه و تدوین کتاب«واژه نامه تفصیلی فقه جزا» را در برنامه پژوهشی خویش قرار داد. این کتاب با ابتکار عملی که در آن صورت گرفته است، حدود 650 اصطلاح فقه جزایی را تبیین و تعریف تخصصی کرده است.
این واژه نامه با مراجعه به بیش از 300 منبع فقهی و حقوقی از منابع شیعی و اهل سنت، سامان یافته است. در هر مدخل، ابتدا تعریف فقهی آن رائه می شود و گاه احکام حقوقی آن مورد اشاره قرار می گیرد و به آرای مشهور عالمان درباره آن تصریح می گردد و در پایان، منابع متنوعی از فقه شیعی و اهل سنت و نیز کتب حقوقی برای خوانندگان فهرست می گردد.
این کتاب حاصل تلاش پژوهشگران این دانشگاه است که با اشراف و راهنمایی های آیت الله عباسعلی عمید زنجانی، سامان یافته و در اختیار استادان، محققان و به ویژه دانشجویان رشته های حقوق جزا، فقه و مبانی حقوق اسلامی و دیگر علاقه مندان به مباحث فقهی و جزایی قرار می گیرد.
اهمیت نگارش واژه نامه فقه جزا
یکی از منابع مهم در فقه، مباحث جزایی است. بخش جزایی فقه، به چهار بحث می پردازد که عبارت است از: قصاص، دیات، حدود و تعزیرات.
در قصاص، احکام قتل و جنایات بر اعضا و جوارح و مجازات های آن بررسی می شود، و در دیات، جزای مالی جرایم جسمی و جانی مشخص می گردد. در باب حدود نیز از جرایمی سخن می رود که «حق الله» است و شرع، مجازات آن را آشکارا، بیان کرده است و در آن هیچ تغییر و تبدیلی نیست.
در بحث تعزیرات هم، به مجازات های غیر معینی پرداخته می شود که برای جرایم، اجرا می گردد و تشخیص مقدار و اندازه آن، به عهده حکومت اسلامی است.
با توجه به گستردگی مباحث فقه پژوهی و موضوعات مختلف آن نگارش معاجم و فرهنگ های موضوعی اهمیت بسزایی یافته است، چه افزون بر اینکه در پردازش موضوعات گوناگون فقهی، تأثیر شایانی می نهد، پژوهش را روشمند و آسان تر می سازد.
این مهم در مباحث فقه جزا ضرورتی بیشتر می یابد، چه در میان معاجم فقهی مختلف، کمتر می توان از معجمی سراغ گرفت که به طور مستقل، اصطلاحات فقه جزا را گرد آورده و به توضیح آن پرداخته باشد.
نگاهی بر معاجم فقهی دیگر
نگاهی به معاجم فقهی، روشن می سازد که مداخل فقه جزا در مقایسه با مداخل دیگر این معاجم، بسیار اندک است. برای نمونه، به چند معجم، اشاره می کنیم:
1ـ «معجم فقه الجواهر»، فرهنگ موضوعی ـ توضیحی «جواهر الکلام» تألیف محمد حسن نجفی، کوشش دائرة المعارف فقه اسلامی در قم؛ دارای کم و بیش 2000 مدخل که حدود 350 عدد آن، مربوط به فقه جزا است.
2ـ «مصطلحات الفقه و معظم عناوینه الموضوعیه»، تألیف علی مشکینی اردبیلی، دار الهادی، قم؛ دارای 454 مدخل که 87 مدخل آن، درباره فقه جزاست.
3ـ «معجم المغنی» فرهنگ موضوعی ـ توضیحی «المغنی» تألیف ابن قدامه، به کوشش وزارت اوقاف کویت؛ دارای حدود 804 مدخل که 70 مدخل جزایی دارد.
بنابراین، اهمیت نگارش واژه نامه ای تفصیلی درباره اصطلاحات فقه جزا اهمیتی دوچندان می یابد. کتاب «واژه نامه تفصیلی فقه جزا» حاصل پژوهش 2 ساله است که به توضیح الفبایی بیش از 500 اصطلاح فقه جزا پرداخته است.
در فرآیند پژوهشی و نگارش این کتاب سه مرحله طی شده است؛ نخست به مأخذشناسی پرداخته و منابع معتبر لغوی و فقهی را مشخص کرده اند. با اینکه پایه پژوهش نویسنده بر استفاده مستقیم از منابع دست اول فقهی، استوار بوده است، از مراجعه به دانش نامه ها، فرهنگ ها و حتی مقالات غفلت نشده است.
افزون بر این، در مرحله مأخذ شناسی، همان طور که پیش تر اشاره شد تنها به منابع فقهی شیعه بسنده نشده است، بلکه با بررسی منابع فقهی دیگر مذاهب اسلامی، کتاب شناسی خود را در 6 مذهب شیعی، زیدی، مالکی، حنفی، شافعی و حنبلی، سامان داده است.
در مرحله دوم، به اصطلاح گزینی فقه جزا پرداخته و پس از فیش برداری و یادداشت مطالب لازم، به مرحله سوم، ورود پیدا گرده است. در این مرحله، مطالب یاداشت شده را پردازش کرده اند.
در پردازش مطالب، تعریف لغوی و اصطلاحی مداخل را آورده است. در تعریف اصطلاحی توجه به این نکته ضروری بود که گاه تعریف اصطلاحی با تعریف لغوی یکی است، اما در مداخلی که این دو تعریف، متفاوت بود، تعریفی را که فقیهان ارائه داده اند ذکر شده است.
در جایی هم که تعریفی ارائه نشده، به تعریفی انتزاعی پرداخته است که چه بسا غیر واقعی نماید. در تعاریف و احکام فقهی، تلاش شده است نگرش مشهور و نیز آرای مخالف را بیاورد و با نشانی به منبع، سخن خویش را مستند سازد.
در پایان هر مدخل، منابعی ذکر شده است که برای مطالعه بیشتر خواننده است و مربوط به مدخل. این منابع، سه حوزه فقه شیعه، فقه سنت و منابع حقوقی و قانونی را در بر می گیرد که با نشانه هایی اختصاصی، مشخص شده است.
گفتنی است، کتاب«واژه نامه تفصیلی فقه جزا» حاصل پژوهش یعقوب خاوری و همکارانش با شمارگان 800 نسخه در قطع وزیری زیر نظر آیت الله عمید زنجانی و به همت دانشگاه علوم اسلامی رضوی وارد بازار نشر شده است./604/241/ح